Czym są substancje czynne i jak działają?

min. czytania

Substancje czynne to składniki odpowiedzialne za rzeczywiste działanie produktów – zarówno leczniczych, jak i tych stosowanych na co dzień. Znajdziesz je w lekach, suplementach, kosmetykach i żywności funkcjonalnej. Ich zadaniem jest wpływ na organizm lub skórę w określony sposób – na przykład wspieranie odporności, łagodzenie stanów zapalnych czy regeneracja naskórka. Z tego artykułu dowiesz się, gdzie występują substancje czynne, jakie mają rodzaje i jak bezpiecznie z nich korzystać.

Co to jest substancja czynna?

Substancja czynna to składnik, który odpowiada za rzeczywiste działanie produktu – wpływa na organizm, skórę lub określony proces biologiczny. Wyróżnia się tym, że to właśnie ona wywołuje efekt, którego oczekujesz, sięgając po dany preparat. Może to być działanie wspierające odporność, łagodzące stan zapalny, poprawiające koncentrację albo regenerujące skórę.

W przeciwieństwie do innych składników obecnych w produkcie, substancja czynna nie jest tylko dodatkiem technologicznym. Jej obecność ma konkretny cel i to od niej zależy skuteczność działania – czy to suplementu, kosmetyku, czy środka o bardziej terapeutycznym zastosowaniu.

W naturalnych produktach substancją czynną może być np. ekstrakt ziołowy, olejek eteryczny albo pojedynczy związek roślinny, taki jak kannabinoid czy flawonoid. 

Gdzie występują substancje czynne?

Substancje czynne znajdziesz w wielu produktach, nie tylko w lekach. W codziennym użyciu spotykasz je również w:

• naturalnych suplementach diety,
• kosmetykach,
• żywności funkcjonalnej, a nawet w olejkach eterycznych. 

W lekach substancje czynne są dokładnie określone, przebadane i podawane w ściśle kontrolowanej dawce. Ich działanie ma charakter terapeutyczny – wpływają na konkretne objawy lub przyczyny choroby. Przykładem może być paracetamol, który działa przeciwbólowo i przeciwgorączkowo, albo ibuprofen o działaniu przeciwzapalnym.

W preparatach roślinnych substancje czynne często występują w formie ekstraktów lub wyizolowanych związków, takich jak kannabinoidy w konopiach, kurkumina w kurkumie czy salicyna w korze wierzby. W kosmetykach są to np. witamina C, kwas hialuronowy czy aloes. Natomiast w żywności – błonnik, sterole roślinne, polifenole.

Substancje czynne mogą być obecne naturalnie (np. w naparze z ziół), ale często są też standaryzowane, czyli odpowiednio przetworzone, by zawierały określoną ilość związku aktywnego. Dzięki temu ich działanie jest bardziej przewidywalne i porównywalne między produktami. Dlatego, jeśli wybierasz suplement roślinny, zwracaj uwagę, czy ekstrakt jest standaryzowany na konkretną substancję czynną, bo tylko wtedy wiesz, ile jej faktycznie znajduje się w kapsułce czy tabletce. Ponadto również warto zwrócić uwagę na wskaźnik DER, który informuje, ile gramów surowca roślinnego wykorzystano do uzyskania jednego grama ekstraktu. Przykładowo DER 10:1 oznacza, że do otrzymania 1 g ekstraktu zużyto 10 g surowca. Standaryzacja i DER razem dają lepsze pojęcie o jakości i zawartości substancji aktywnej w suplemencie, co jest ważne, jeśli zależy Ci na przewidywalnym działaniu roślinnego preparatu.

Jakie są rodzaje substancji czynnych?

Substancje czynne można podzielić według ich pochodzenia, działania oraz zastosowania. Ten podział pozwala lepiej zrozumieć, jakiego efektu możesz się spodziewać po danym produkcie i z jakiego źródła pochodzi jego składnik aktywny.

Ze względu na pochodzenie, wyróżniamy:

• naturalne substancje czynne – pozyskiwane z roślin lub organizmów żywych, a także składniki mineralne występujące w przyrodzie w formach przyswajalnych oraz naturalnie występujące witaminy obecne w żywności.  Przykłady to kannabidiol (CBD) z konopi, kurkumina z kurkumy, olejek z drzewa herbacianego, aloes, kwercetyna z cebuli czy flawonoidy z aronii,
• półsyntetyczne – powstają przez modyfikację naturalnych składników w celu poprawy ich stabilności, biodostępności lub działania, np. ester witaminy C (askorbyl tetraizopalmitynian) w kosmetykach, witamina D3 z lanoliny (uzyskiwana przemysłowo przez naświetlanie UV i oczyszczanie),
• syntetyczne – wytwarzane całkowicie w laboratorium jak np. paracetamol, ibuprofen czy retinol stosowany w kosmetykach przeciwzmarszczkowych.

Ze względu na działanie, substancje czynne mogą być:

• przeciwzapalne – np. kurkumina, CBD, ibuprofen, ekstrakt z boswellii,
• przeciwutleniające (antyoksydacyjne) – jak witamina C, koenzym Q10, resweratrol czy katechiny z zielonej herbaty,
• uspokajające i adaptogenne – np. ashwagandha, melisa, L-teanina, lawenda,
• wspomagające trawienie – bromelaina z ananasa, papaina z papai, mięta pieprzowa,
• nawilżające i regenerujące (w kosmetykach) – kwas hialuronowy, alantoina, panthenol, mocznik.

Substancje czynne mogą wykazywać także inne działania, takie jak moczopędne, przeciwbólowe, wspierające odporność, obniżające stężenie cholesterolu czy wspomagające kontrolę glikemii. Ich zastosowań jest bardzo dużo, ponieważ każda substancja czynna może wpływać na różne procesy w organizmie, a niektóre wykazują kilka właściwości jednocześnie, jak na przykład kurkumina, która działa zarówno przeciwzapalnie, jak i przeciwutleniająco. Dlatego tak często spotykamy je w różnych produktach. 

Ze względu na zastosowanie, spotkasz je m.in.:

• w lekach (np. paracetamol, ramipryl, diklofenak),
• w suplementach diety (np. magnez w formie cytrynianu, witamina D3, ekstrakt z różeńca górskiego),
• w kosmetykach (np. niacynamid, retinol, ceramidy, cynk PCA),
• w żywności funkcjonalnej (np. sterole roślinne, błonnik, L-karnityna, inulina).

Każdy z tych składników ma określony wpływ na organizm – może wspierać układ odpornościowy, zmniejszać stres oksydacyjny, poprawiać wygląd skóry lub pomagać w regulacji układu nerwowego. Znając rodzaj substancji czynnej, łatwiej Ci świadomie dobrać produkt do konkretnych potrzeb.

Jak działają substancje czynne?

Substancje czynne oddziałują na organizm na różne sposoby – mogą wpływać na komórki, receptory, enzymy, hormony lub inne elementy układu biologicznego. Ich działanie zależy od rodzaju substancji, dawki, formy i sposobu podania. Czasem efekt jest miejscowy (np. łagodzenie podrażnień na skórze), a czasem ogólnoustrojowy (np. poprawa nastroju, zmniejszenie stanu zapalnego czy wsparcie odporności).

Niektóre składniki aktywne, jak CBD, wpływają na receptory układu endokannabinoidowego i modulują m.in. poziom stresu, sen, apetyt i reakcje zapalne. Inne, jak kurkumina, hamują aktywność enzymów odpowiedzialnych za stany zapalne. Witamina C neutralizuje wolne rodniki, działa przeciwutleniająco i wspiera syntezę kolagenu, a niacynamid stosowany w kosmetykach reguluje wydzielanie sebum i wspiera barierę ochronną skóry.

Działanie substancji czynnej może być szybkie lub długofalowe. W przypadku leków często liczy się natychmiastowy efekt, np. obniżenie gorączki przez paracetamol. W produktach naturalnych – jak ekstrakty roślinne czy suplementy – efekt może być łagodniejszy, ale bardziej wspierający i lepiej tolerowany przy dłuższym stosowaniu.

Warto też pamiętać, że skuteczność działania zależy od biodostępności, czyli tego, jak dobrze organizm przyswaja dany składnik. Dlatego forma, w jakiej występuje substancja czynna (np. olej, kapsułka, maść), również ma znaczenie.

Czy substancje czynne są bezpieczne?

Substancje czynne mogą być bezpieczne, ale wszystko zależy od ich rodzaju, dawki, sposobu stosowania i indywidualnej reakcji organizmu. Nawet naturalne składniki, jeśli są stosowane w nadmiarze lub niewłaściwie dobrane, mogą wywołać działania niepożądane – od łagodnych objawów skórnych po zaburzenia trawienia czy bóle głowy.

W lekach bezpieczeństwo substancji czynnej jest ściśle regulowane – ich działanie i możliwe skutki uboczne są dobrze udokumentowane. W przypadku suplementów czy kosmetyków również obowiązują określone normy, ale nie każda substancja czynna działa tak samo u każdej osoby.

Kluczowe jest stosowanie się do zaleceń producenta i obserwowanie reakcji organizmu. Jeśli masz wątpliwości, przyjmujesz kilka produktów jednocześnie albo jesteś w trakcie leczenia – warto skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą. Świadome korzystanie z substancji czynnych to nie tylko większa skuteczność, ale też mniejsze ryzyko niepożądanych efektów.

Badania nad substancjami czynnymi

Prowadzonych jest wiele badań nad substancjami czynnymi, które wspierają zdrowie w różnych obszarach. Wiadomo, że mają różne właściwości, m.in. przeciwzapalne, przeciwnowotworowe i antyoksydacyjne. Ich działanie zależy od formy podania, ilości w produkcie oraz biodostępności, czyli stopnia wchłaniania i wykorzystania przez komórki. Poznaj więc kilka substancji czynnych i ich działanie na organizm.

CBD, czyli kannabidiol, to substancja czynna z konopi wykazująca działanie biologiczne, także w skórze. Skóra posiada układ endokannabinoidowy, a CBD wpływa na receptory CB1 i CB2, modulując procesy zapalne i wspierając barierę skórną. Badania pokazują, że CBD może zmniejszać produkcję cytokin prozapalnych, łagodząc stany zapalne skóry. Działa też jako przeciwutleniacz, neutralizując wolne rodniki przyczyniające się do przedwczesnego starzenia. CBD reguluje wydzielanie sebum, co może wspierać pielęgnację skóry tłustej i trądzikowej [1].

Berberyna to substancja czynna z roślin, korzystnie wpływająca na gospodarkę węglowodanową i lipidową. Może obniżać poziom glukozy we krwi i poprawiać wrażliwość komórek na insulinę, wspierając kontrolę glikemii. Wpływa też na obniżenie cholesterolu i triglicerydów, wspomaga redukcję masy ciała oraz zmniejsza ilość tkanki tłuszczowej. Działa przeciwzapalnie, chroniąc układ sercowo-naczyniowy, i może wykazywać działanie przeciwdrobnoustrojowe. Jej zalecane ilości zaczynają się zazwyczaj od 1000 mg dziennie [2].

Kurkumina, substancja czynna z kurkumy, wspiera zdrowie metaboliczne. Badania potwierdzają jej działanie przeciwzapalne i przeciwutleniające, wspomagające profilaktykę i leczenie chorób metabolicznych, m.in. cukrzycy typu 2 i chorób sercowo-naczyniowych. Kurkumina obniża markery zapalne, takie jak CRP i TNF-α, zmniejszając przewlekły stan zapalny, oraz poprawia profil lipidowy – obniża cholesterol całkowity i LDL, a zwiększa HDL. W badaniach stosowano dawki 500–1000 mg dziennie, a nano-kurkumina 80–150 mg dziennie wykazywała lepszą biodostępność [3].

Podsumowanie

Substancje czynne to składniki, które odpowiadają za rzeczywiste działanie produktów – od leków i suplementów po kosmetyki i żywność funkcjonalną. Ich działanie może być delikatne lub silniejsze, miejscowe lub ogólnoustrojowe, ale zawsze ma określony cel. Znajomość rodzaju i mechanizmu działania substancji czynnej pomaga lepiej dopasować produkt do własnych potrzeb. To także sposób na bardziej świadome wybory i bezpieczne korzystanie z naturalnego wsparcia dla zdrowia i codziennej pielęgnacji.

FAQ

Co to jest substancja pomocnicza?

To składnik, który nie ma działania terapeutycznego ani fizjologicznego, ale pełni funkcję technologiczną. Może wpływać na konsystencję, smak, trwałość lub sposób wchłaniania produktu. W suplemencie może to być np. kapsułka roślinna, a w kosmetyku – baza kremu. Substancja pomocnicza wspiera działanie substancji czynnej, ale sama nie wpływa bezpośrednio na organizm.

Czy substancje czynne w suplementach działają tak samo jak w lekach?

Nie. W lekach substancje te mają udowodnione działanie terapeutyczne i są stosowane w ściśle określonych dawkach. Suplementy nie leczą – ich zadaniem jest wspieranie naturalnych procesów w organizmie, np. odporności czy metabolizmu. Działanie może być łagodne, zależne od jakości i regularności stosowania, ale nie zastępuje leczenia.

Czy można łączyć kilka produktów z tą samą substancją czynną?

Można, ale z umiarem. Jeśli stosujesz więcej niż jeden produkt zawierający tę samą substancję czynną, warto sprawdzić łączną dawkę i skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą. Nawet naturalne składniki mogą w nadmiarze obciążać organizm lub powodować niepożądane objawy. Świadome podejście i czytanie etykiet to podstawa.

Zobacz także

CBD i ashwagandha

Berberyna – właściwości i zastosowanie berberyny

Bibliografia

1. Baswan SM, Klosner AE, Glynn K, Rajgopal A, Malik K, Yim S, Stern N. Therapeutic Potential of Cannabidiol (CBD) for Skin Health and Disorders. Clin Cosmet Investig Dermatol. 2020 Dec 8;13:927-942. 
2. Li Z, Wang Y, Xu Q, Ma J, Li X, Yan J, Tian Y, Wen Y, Chen T. Berberine and health outcomes: An umbrella review. Phytother Res. 2023 May;37(5):2051-2066.   
3. Jabczyk M, Nowak J, Hudzik B, Zubelewicz-Szkodzińska B. Curcumin in Metabolic Health and Disease. Nutrients. 2021 Dec 11;13(12):4440.