Czym grozi nadmiar i niedobór żelaza?

min. czytania

Czy wiesz, że zarówno niedobór, jak i nadmiar żelaza mogą znacznie wpłynąć na Twoje zdrowie? Pierwiastek ten jest niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania organizmu, ale utrzymanie jego odpowiedniego stężenia jest niezwykle ważne. Zaburzenia w stężeniu żelaza mogą prowadzić do zmęczenia, problemów z układem odpornościowym, a nawet uszkodzeń narządów wewnętrznych. Sprawdź, dlaczego warto dbać o jego właściwe stężenie, jakie są zagrożenia wynikające z jego niedoboru i nadmiaru oraz jak sobie z nimi radzić.

Rola żelaza w organizmie

Żelazo pełni wiele istotnych funkcji w organizmie człowieka. Jego najważniejszym zadaniem jest udział w transporcie tlenu. Pierwiastek ten wchodzi w skład hemoglobiny – białka obecnego w czerwonych krwinkach, które wiąże tlen w płucach i dostarcza go do komórek. Proces ten pozwala tkankom prawidłowo funkcjonować i wytwarzać energię potrzebną do życia.

Żelazo wspiera również układ odpornościowy, wpływając na produkcję limfocytów T, które odpowiadają za walkę z infekcjami. Niedobór tego pierwiastka często prowadzi do osłabienia odporności i zwiększonej podatności na choroby. W układzie nerwowym bierze udział w syntezie neuroprzekaźników, takich jak dopamina i serotonina. Te substancje regulują nastrój, pamięć oraz zdolność koncentracji. Niedobór żelaza może powodować problemy z funkcjami poznawczymi i obniżenie samopoczucia.

W czasie ciąży żelazo ma znaczenie dla prawidłowego rozwoju płodu. Odpowiada za dotlenienie tkanek i narządów dziecka oraz wspiera tworzenie zapasów pierwiastka, które organizm noworodka wykorzystuje w pierwszych miesiącach życia.

Pierwiastek ten odgrywa również rolę w detoksykacji, wspomagając enzymy wątrobowe odpowiedzialne za neutralizowanie toksyn. Wspiera procesy regeneracyjne, pomagając w odbudowie tkanek uszkodzonych podczas wysiłku fizycznego. Bez odpowiedniego stężenia żelaza wiele procesów biologicznych w organizmie ulega zaburzeniu, co prowadzi do problemów zdrowotnych i obniżenia jakości życia.

Niedobór żelaza — przyczyny i skutki

Niedobór żelaza jest jednym z najczęstszych zaburzeń mikroelementów w organizmie, który dotyka ludzi na całym świecie. Najbardziej narażone są kobiety w wieku rozrodczym, dzieci, młodzież oraz osoby starsze. Problem ten wynika głównie z niewystarczającego spożycia żelaza, problemów z jego wchłanianiem lub zwiększonego zapotrzebowania organizmu na ten pierwiastek.

Przyczyny niedoboru żelaza

Jedną z głównych przyczyn niedoboru żelaza jest dieta uboga w produkty bogate w ten pierwiastek. Osoby unikające mięsa, ryb, zielonych warzyw liściastych i roślin strączkowych są szczególnie narażone na problemy związane z jego niskim stężeniem. Często dotyczy to osób stosujących restrykcyjne diety wegańskie lub wegetariańskie.

Nieodpowiednie nawyki żywieniowe mogą ograniczać przyswajanie żelaza z pożywienia. Spożywanie kawy, herbaty lub napojów gazowanych w trakcie lub bezpośrednio po posiłkach obniża wchłanianie tego pierwiastka z powodu zawartych w nich związków, takich jak taniny, które wiążą żelazo w przewodzie pokarmowym. Podobne działanie wykazują produkty bogate w wapń, np. mleko i jego przetwory, które konkurują z żelazem o te same receptory w jelitach. Dieta bogata w błonnik, np. z pełnoziarnistych produktów czy otrębów, również może zmniejszać jego biodostępność.

Dlatego, aby poprawić wchłanianie żelaza, warto spożywać produkty zawierające witaminę C, takie jak cytrusy, papryka, pomidory czy natka pietruszki, w połączeniu z posiłkami bogatymi w ten pierwiastek. Kwas askorbinowy zwiększa biodostępność żelaza niehemowego, pochodzącego z produktów roślinnych. Dodatkowo pomocne mogą być fermentowane produkty sojowe lub kiełki, które zmniejszają wpływ fitynianów na wchłanianie żelaza.

Zaburzenia wchłaniania żelaza również mogą powodować jego niedobór. Choroby układu pokarmowego, takie jak celiakia czy choroba Leśniowskiego-Crohna, mogą upośledzać wchłanianie mikroelementów, w tym żelaza. Problemy te mogą się nasilać u osób z zaburzeniami funkcji żołądka, np. z powodu obniżonego wydzielania kwasu solnego.

Zwiększone zapotrzebowanie na żelazo pojawia się w sytuacjach takich jak ciąża, okres intensywnego wzrostu u dzieci i młodzieży czy duży wysiłek fizyczny. Organizm w takich momentach potrzebuje większych ilości tego pierwiastka, aby sprostać swoim potrzebom. Utrata krwi, na przykład podczas obfitych miesiączek, krwawień z przewodu pokarmowego lub operacji, również prowadzi do jego znacznych strat.

Skutki niedoboru żelaza

Niedobór żelaza może prowadzić do wielu poważnych skutków zdrowotnych. W organizmie obniża się produkcja hemoglobiny, co powoduje niedokrwistość (anemię). Osoby cierpiące na anemię często skarżą się na osłabienie, zmęczenie i problemy z koncentracją. Niedobór wpływa także na osłabienie odporności, zwiększając ryzyko infekcji. W ciężkich przypadkach może dojść do zaburzeń funkcji serca, takich jak przyspieszone bicie serca czy nawet niewydolność.

Diagnozowanie niedoboru żelaza wymaga kompleksowego podejścia i nie powinno ograniczać się jedynie do analizy morfologii krwi. Mimo że niskie stężenie hemoglobiny czy obniżona liczba czerwonych krwinek mogą wskazywać na anemię, pełniejszy obraz uzyskuje się, oznaczając stężenie żelaza oraz ferrytyny. Ferrytyna, będąca magazynem żelaza w organizmie, jest szczególnie czułym wskaźnikiem, ponieważ jej obniżone wartości mogą występować już we wczesnych etapach niedoboru, nawet zanim pojawią się zmiany w morfologii. Monitorowanie tych parametrów pozwala na szybsze wykrycie niedoborów i wdrożenie odpowiedniego leczenia. 

Objawy niedoboru żelaza

Niedobór żelaza rozwija się stopniowo, a jego objawy mogą być początkowo subtelne i łatwe do przeoczenia. W miarę jak stężenie żelaza w organizmie spada, symptomy stają się coraz bardziej wyraźne i zaczynają wpływać na codzienne funkcjonowanie.

Jednym z pierwszych objawów niedoboru jest przewlekłe zmęczenie, które nie ustępuje mimo odpoczynku. Osoby cierpiące na niedobór mogą odczuwać brak energii nawet przy wykonywaniu prostych czynności. Towarzyszyć temu mogą zawroty głowy, które utrudniają skupienie i mogą prowadzić do uczucia dezorientacji.

Bladość skóry to kolejny sygnał, który wynika z obniżonego stężenia hemoglobiny we krwi. U niektórych osób widoczne stają się także zmiany w obrębie błon śluzowych, np. bladość wewnętrznej strony powiek. Niedobór żelaza może wpływać na układ odpornościowy, osłabiając zdolność organizmu do walki z infekcjami. Choroby takie jak przeziębienia i grypa mogą pojawiać się częściej i trwać dłużej.

Włosy i paznokcie są kolejnymi obszarami, które sygnalizują brak żelaza. Włosy stają się kruche, matowe i mogą nadmiernie wypadać, podczas gdy paznokcie stają się łamliwe i mogą przybierać nietypowy kształt, np. wypukły lub łyżeczkowaty.

Objawy niedoboru żelaza mogą obejmować również niecodzienne zachowania, takie jak pica – czyli apetyt na rzeczy niemające wartości odżywczych, np. kredę, ziemię czy lód. To zjawisko występuje głównie przy silnym niedoborze i powinno być jak najszybciej skonsultowane z lekarzem. Długotrwały niedobór żelaza może prowadzić do problemów z funkcjonowaniem serca. Zmniejszenie ilości tlenu dostarczanego do tkanek powoduje przyspieszenie akcji serca, zwiększając ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego.

Nadmiar żelaza — przyczyny i skutki

Nadmiar żelaza w organizmie to stan, w którym ilość tego pierwiastka przekracza zapotrzebowanie i zaczyna gromadzić się w tkankach oraz narządach. Jest to sytuacja groźna dla zdrowia, ponieważ pierwiastek ten w nadmiarze działa toksycznie, powodując uszkodzenia komórek.

Jedną z najczęstszych przyczyn nadmiaru żelaza jest hemochromatoza – genetyczna choroba, która prowadzi do nadmiernego wchłaniania tego pierwiastka z pożywienia. Osoby z tą przypadłością często nie są świadome problemu, ponieważ objawy rozwijają się powoli i mogą być mylone z innymi schorzeniami.

Nieprawidłowa dieta również może przyczyniać się do nadmiaru żelaza. Spożywanie dużych ilości produktów bogatych w ten pierwiastek, takich jak czerwone mięso, bez równowagi innych składników odżywczych, może prowadzić do jego nadmiaru. Nadmiar żelaza zdarza się także u osób, które przyjmują suplementy zawierające ten pierwiastek bez konsultacji z lekarzem, przekraczając zalecane dawki.

Długotrwałe gromadzenie żelaza w organizmie wpływa na funkcjonowanie narządów wewnętrznych, takich jak wątroba, serce i trzustka. Żelazo odkłada się w tkankach, powodując ich uszkodzenia i prowadząc do poważnych chorób, takich jak marskość wątroby, niewydolność serca czy cukrzyca. Nadmiar żelaza może wpływać także na układ hormonalny, powodując zaburzenia w pracy przysadki mózgowej, tarczycy lub nadnerczy. U mężczyzn może dojść do spadku produkcji testosteronu, a u kobiet do zaburzeń cyklu miesiączkowego.

Niebezpiecznym skutkiem nadmiaru żelaza jest również wzrost ryzyka chorób nowotworowych. Wolne rodniki, których ilość zwiększa się w obecności nadmiaru żelaza, mogą uszkadzać DNA i sprzyjać rozwojowi raka. Kontrola stężenia tego pierwiastka jest szczególnie istotna u osób z grup ryzyka, takich jak osoby z genetycznymi predyspozycjami, pacjenci po transfuzjach krwi oraz ci, którzy regularnie przyjmują preparaty zawierające żelazo.

Objawy nadmiaru żelaza

Nadmiar żelaza w organizmie może początkowo rozwijać się bezobjawowo, co utrudnia jego wczesne rozpoznanie. Z czasem jednak stężenie tego pierwiastka staje się na tyle wysokie, że wywołuje szereg niepokojących objawów, które mogą znacznie wpływać na zdrowie i jakość życia.

Jednym z pierwszych symptomów jest przewlekłe zmęczenie, które nie ustępuje mimo odpowiedniego odpoczynku i snu. Towarzyszyć mu mogą osłabienie i brak energii, które utrudniają codzienne funkcjonowanie. Kolejnym objawem są bóle stawów, często mylone z chorobami reumatycznymi. Nadmiar żelaza gromadzi się w tkankach, powodując ich uszkodzenia i wywołując przewlekły stan zapalny.

Zmiany skórne, takie jak szaro-brązowe przebarwienia, również mogą wskazywać na nadmiar żelaza. Objaw ten wynika z odkładania się hemosyderyny, białka magazynującego żelazo w komórkach skóry. Problemy trawienne, takie jak nudności, bóle brzucha czy zaparcia, mogą być wynikiem działania toksycznego nadmiaru żelaza na układ pokarmowy.

W zaawansowanych przypadkach nadmiar żelaza wpływa na funkcjonowanie narządów wewnętrznych. Mogą pojawić się objawy związane z uszkodzeniem wątroby, takie jak ból w prawej górnej części brzucha czy obrzęki. Niewydolność serca lub zaburzenia rytmu serca są kolejnym poważnym skutkiem odkładania się żelaza w mięśniu sercowym.

Niepokojącym objawem są również zaburzenia hormonalne, które mogą prowadzić do spadku libido, problemów z płodnością, a u kobiet do nieregularnych miesiączek. Wszystkie te symptomy wymagają konsultacji z lekarzem i wykonania badań w celu potwierdzenia nadmiaru żelaza. Wczesna diagnoza jest kluczowa dla zapobiegania poważnym powikłaniom zdrowotnym.

Jak sprawdzać stężenie żelaza?

Regularne monitorowanie stężenia żelaza jest istotne dla oceny stanu zdrowia, szczególnie u osób z grup ryzyka, takich jak kobiety w ciąży, sportowcy czy pacjenci z chorobami przewlekłymi. W celu uzyskania precyzyjnych wyników, warto odpowiednio przygotować się do badań.

Przygotowanie do badań

Podstawowym badaniem jest oznaczenie stężenia żelaza we krwi, które można wykonać z próbki krwi żylnej. W celu uzyskania wiarygodnych wyników należy zgłosić się na badanie rano, na czczo, co oznacza unikanie posiłków i napojów (takich jak kawa czy herbata) przez co najmniej 8 godzin przed pobraniem krwi. Zaleca się także powstrzymanie się od intensywnego wysiłku fizycznego i zapewnienie sobie odpowiedniego snu. Ważne jest unikanie przyjmowania suplementów żelaza na kilka dni przed badaniem, zazwyczaj przez 5–7 dni, ponieważ mogą one zafałszować wyniki, zawyżając rzeczywiste stężenie żelaza. Badanie nie powinno być wykonywane w trakcie menstruacji ani w czasie choroby, ponieważ te stany mogą wpływać na wyniki, np. poprzez obniżenie lub podwyższenie stężenia żelaza w wyniku utraty krwi lub reakcji zapalnej organizmu.

Parametry diagnostyczne

Podczas diagnostyki ocenia się nie tylko samo stężenie żelaza, ale też inne parametry związane z jego gospodarką, takie jak:

• Ferrytyna – białko magazynujące żelazo w organizmie, którego stężenie wskazuje na zapasy tego pierwiastka.
• Transferryna – białko odpowiedzialne za transport żelaza we krwi. Badanie poziomu transferryny pomaga ocenić, jak efektywnie organizm przemieszcza ten pierwiastek.
• Utajona zdolność wiązania żelaza (UIBC) – parametr określający, ile wolnych miejsc na wiązanie żelaza pozostaje w organizmie.

Normy dla stężenia żelaza mogą się różnić w zależności od płci i wieku. U dorosłych mężczyzn wynoszą od 17,7 do 35,9 µmol/l, a u kobiet od 11,1 do 30,1 µmol/l. Ferrytyna powinna mieścić się w granicach 30–300 ng/ml u mężczyzn i 15–200 ng/ml u kobiet. Ważne jest jednak, aby wyniki nie znajdowały się przy dolnej granicy normy, ponieważ może to wskazywać na niewystarczające zapasy żelaza w organizmie, co może prowadzić do rozwoju niedoboru w przypadku zwiększonego zapotrzebowania lub utraty żelaza. Niskie wartości ferrytyny są wczesnym sygnałem problemów z gospodarką żelazową, nawet przy prawidłowym stężeniu hemoglobiny. Warto także pamiętać, że normy mogą różnić się w zależności od laboratorium, dlatego zawsze należy interpretować wyniki w kontekście zakresów referencyjnych podanych przez konkretne laboratorium oraz skonsultować się z lekarzem w celu właściwej oceny.

Jeśli wyniki badań wskazują na odchylenia od normy, lekarz może zlecić dodatkowe testy w celu ustalenia przyczyny zaburzeń. W przypadku podejrzenia nadmiaru żelaza, szczególnie przy podejrzeniu hemochromatozy, wykonuje się badania genetyczne w celu potwierdzenia diagnozy.

Systematyczne kontrolowanie stężenia żelaza pozwala na wczesne wykrycie problemów i wdrożenie odpowiednich działań. Regularne badania są szczególnie istotne dla osób, które przyjmują suplementy żelaza lub mają za sobą transfuzje krwi.

Jak utrzymać prawidłowe stężenie żelaza?

Prawidłowe stężenie żelaza w organizmie jest niezbędne dla zdrowia i dobrego samopoczucia. Utrzymanie równowagi tego pierwiastka wymaga odpowiedniego podejścia do diety, suplementacji i codziennych nawyków. Zarówno niedobór, jak i nadmiar żelaza mogą prowadzić do poważnych problemów, dlatego ważne jest, aby wiedzieć, jak im zapobiegać.

Aby uniknąć niedoboru żelaza, warto wprowadzić do swojej diety produkty bogate w ten pierwiastek, takie jak czerwone mięso, podroby, ryby, szpinak oraz nasiona roślin strączkowych. Połączenie ich z witaminą C, obecną w cytrusach, papryce czy pomidorach, wspomaga wchłanianie żelaza przez organizm.

Osoby z nadmiarem żelaza powinny ograniczyć spożycie produktów takich jak czerwone mięso, jajka czy suszone owoce. Włączenie do diety produktów bogatych w wapń, takich jak mleko i jego przetwory, może pomóc w zmniejszeniu wchłaniania żelaza.

• Unikaj picia kawy i herbaty podczas posiłków – obniżają wchłanianie żelaza.
• Regularnie wykonuj badania krwi, aby monitorować stężenie żelaza i zapobiegać odchyleniom.
• Stosuj suplementy żelaza wyłącznie pod nadzorem lekarza.

W przypadku poważniejszych zaburzeń lekarz może zalecić odpowiednie leczenie. Nadmiar żelaza często wymaga stosowania leków chelatujących, które pomagają usunąć jego nadmiar z organizmu. Z kolei niedobór leczy się suplementacją żelaza w kontrolowanych dawkach, dostosowanych do potrzeb pacjenta. Świadome podejście do diety, regularna diagnostyka i odpowiednie leczenie pozwalają na skuteczne utrzymanie równowagi żelaza w organizmie. Dzięki temu można uniknąć wielu problemów zdrowotnych i cieszyć się lepszą kondycją fizyczną oraz psychiczną.

Nadmiar i niedobór żelaza — badania

Zarówno jego niedobór, jak i nadmiar mogą prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, wpływających na układy krwiotwórczy i sercowo-naczyniowy. Niedobór żelaza, główna przyczyna anemii, często wynika z nieprawidłowej diety, zaburzeń wchłaniania lub zwiększonego zapotrzebowania. Nadmiar, związany z nadmierną podażą lub chorobami genetycznymi, takimi jak hemochromatoza, może uszkadzać wątrobę, serce i inne narządy. Poznaj kilka faktów na temat tych zaburzeń, opartych na badaniach naukowych.

1. Niedobór żelaza to jeden z najczęstszych niedoborów mikroelementów na świecie, szczególnie u kobiet w wieku rozrodczym. Jest to związane z utratą żelaza podczas miesiączek, zwiększonym zapotrzebowaniem w ciąży oraz niewystarczającą podażą w diecie. Problem ten może prowadzić do anemii, osłabienia i zaburzeń funkcji poznawczych, dlatego nie należy go lekceważyć. Ważne jest zidentyfikowanie przyczyny niedoboru poprzez analizę diety, wchłaniania żelaza i stylu życia. Szczególną uwagę należy zwrócić na dostarczanie żelaza z dobrze przyswajalnych źródeł oraz eliminację czynników ograniczających jego wchłanianie [1]. 
2. Niekontrolowana suplementacja żelaza może mieć negatywny wpływ na mikrobiom jelitowy, zaburzając równowagę między korzystnymi a patogennymi bakteriami. Nadmiar żelaza w przewodzie pokarmowym sprzyja namnażaniu mikroorganizmów szkodliwych, co może prowadzić do stanów zapalnych, problemów trawiennych i osłabienia odporności. Z tego powodu suplementację należy stosować wyłącznie po stwierdzeniu niedoboru i zgodnie z zaleceniami lekarza. W przypadku niewielkich niedoborów warto w pierwszej kolejności uzupełniać żelazo naturalnie, poprzez spożywanie produktów takich jak mięso, ryby, zielone warzywa liściaste czy rośliny strączkowe [2]. 
3. Nadmiar żelaza w organizmie może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, związanych głównie z toksycznym działaniem tego pierwiastka na komórki i tkanki. Może powodować uszkodzenia wątroby, serca oraz trzustki, prowadząc do chorób takich jak marskość wątroby, niewydolność serca czy cukrzyca. Żelazo w nadmiarze sprzyja także powstawaniu stresu oksydacyjnego, który uszkadza błony komórkowe, białka i DNA, zwiększając ryzyko nowotworów. Nadmierne stężenie tego pierwiastka często występuje w wyniku genetycznych zaburzeń, takich jak hemochromatoza, lub niekontrolowanej suplementacji, dlatego jego stężenie powinno być regularnie monitorowany [3].

FAQ

Jakie są objawy niedoboru żelaza?

Niedobór może powodować zmęczenie, brak energii i problemy z koncentracją. Częstym objawem jest bladość skóry, widoczna zwłaszcza na wewnętrznej stronie powiek. Możesz zauważyć wypadanie włosów, łamliwość paznokci i szorstkość skóry. Osłabiona odporność sprawia, że infekcje pojawiają się częściej. W cięższych przypadkach mogą wystąpić zawroty głowy, przyspieszone bicie serca czy duszność.

Jak najszybciej uzupełnić żelazo?

W celu szybkiego i efektywnego uzupełnienia żelaza, sięgnij po produkty bogate w ten pierwiastek, takie jak czerwone mięso, podroby, nasiona roślin strączkowych oraz produkty z nich wytwarzane. Pamiętaj, aby łączyć je z produktami zawierającymi witaminę C, np. cytrusami, które wspomagają wchłanianie żelaza. W przypadku poważnego niedoboru warto skonsultować się z lekarzem w sprawie suplementacji. Nigdy nie przyjmuj suplementów bez nadzoru specjalisty.

Co wypłukuje z organizmu żelazo?

Nadmierne spożycie kawy, herbaty i napojów gazowanych może obniżyć jego wchłanianie. Produkty bogate w wapń, takie jak mleko i jego przetwory, również mogą ograniczać przyswajanie tego pierwiastka. Uważaj na nadmierne dawki cynku i magnezu w suplementach, ponieważ mogą one wpływać na dostępność żelaza.

Czy picie kawy i herbaty wpływa na przyswajanie żelaza?

Tak, picie kawy i herbaty podczas posiłków obniża jego wchłanianie. Zawarte w nich taniny i polifenole wiążą żelazo w przewodzie pokarmowym, przez co organizm przyswaja go mniej. Jeśli pijesz kawę lub herbatę, odczekaj co najmniej godzinę po posiłku, aby ograniczyć ich wpływ na wchłanianie żelaza.

Jakie są objawy nadmiaru żelaza?

Nadmiar żelaza może objawiać się przewlekłym zmęczeniem, bólem stawów i zmienionym kolorem skóry, która może przybrać szaro-brązowy odcień. Mogą wystąpić także problemy trawienne, takie jak nudności czy bóle brzucha. W bardziej zaawansowanych przypadkach jego nadmiar może prowadzić do uszkodzenia wątroby, zaburzeń hormonalnych czy niewydolności serca. Jeśli zauważysz takie objawy, skonsultuj się z lekarzem.

Zobacz także

Rola żelaza w organizmie. Sposoby na walkę z niską ferrytyną

Badania krwi – czym są i jakie są ich rodzaje?

Osłabienie organizmu – przyczyny, objawy, badania, dieta

Bibliografia

1. Percy L, Mansour D, Fraser I. Iron deficiency and iron deficiency anaemia in women. Best Pract Res Clin Obstet Gynaecol. 2017 Apr;40:55-67.  
2. Paganini D, Zimmermann MB. The effects of iron fortification and supplementation on the gut microbiome and diarrhea in infants and children: a review. Am J Clin Nutr. 2017 Dec;106(Suppl 6):1688S-1693S. 
3. Wessling-Resnick M. Excess iron: considerations related to development and early growth. Am J Clin Nutr. 2017 Dec;106(Suppl 6):1600S-1605S.