Retinoidy – czym są, jak działają i jak stosować?

min. czytania

Retinoidy to jedne z najskuteczniejszych składników wspierających odnowę skóry, ale ich stosowanie budzi wiele pytań. Najważniejsze z nich brzmi: jak dobrać odpowiedni retinoid i uniknąć podrażnień podczas codziennej pielęgnacji? Z tego artykułu dowiesz się, jak bezpiecznie i efektywnie wykorzystać moc retinoidów bez ryzyka dla kondycji skóry.

Czym są retinoidy?

Retinoidy to pochodne witaminy A stosowane w dermatologii i kosmetologii. Po nałożeniu na skórę, mogą wpływać na sposób, w jaki naskórek się odnawia. Retinoidy wspierają odnowę komórek i pomagają normalizować proces rogowacenia warstw skóry. W miarę regularnego stosowania mogą sprzyjać produkcji kolagenu i elastyny w głębszych strukturach oraz redukować widoczność powierzchownych zmian, takich jak drobne zmarszczki czy nierówna tekstura.

W praktyce pielęgnacyjnej spotkasz różne formy retinoidów: m.in. retinol, retinal, aktywny kwas retinowy (tretynoina w preparatach dermatologicznych) oraz łagodniejsze estry. Różnią się siłą działania, stężeniem i tym, czy są dostępne bez recepty, czy wymagają konsultacji lekarskiej.

Jakie są rodzaje retinoidów?

Retinoidy różnią się m.in.  budową chemiczną, mocą działania, czy tempem przekształcania w skórze. Można wyróżnić różne generacje retinoidów, a mianowicie:

•  I generacja – najbliżej naturalnej witaminy A. Należą tu retinol, retinal, kwas retinowy (tretynoina), izotretynoina oraz estry retinylu. To właśnie z tej grupy pochodzi większość składników, które widzisz w kosmetykach (serum z retinolem, kremy z pochodną witaminy A).
• II generacja –  zmodyfikowane cząsteczki (np. etretinat, acytretyna) używane głównie w leczeniu ogólnym niektórych chorób skóry. Rzadko spotkasz je w codziennej pielęgnacji.
• III generacja – retinoidy zaprojektowane tak, by działały bardziej selektywnie na receptory w skórze; należą tu adapalen, tazaroten i beksaroten. Często stosowane miejscowo, np. w dermatologii przy trądziku.
• IV generacja – trifaroten, bardzo selektywny retinoid zaprojektowany do działania głównie w naskórku, używany w preparatach dermatologicznych na receptę.

Bakuchiol często bywa przedstawiany jako „roślinna alternatywa dla retinolu”. Nie jest retinoidem, ale może pojawiać się w formule obok retinoidów, żeby łagodzić działanie lub wspierać osoby z cerą wrażliwą. Traktuj go jako dodatek, nie zamiennik 1:1.

Retinoidy w kosmetykach

W produktach dostępnych bez recepty znajdziesz łagodniejsze formy retinoidów – dobre, gdy dopiero poznajesz temat albo chcesz włączyć pochodną witaminy A do regularnie stosowanej wieczornej pielęgnacji skóry. Najczęściej spotkasz je w serum, kremach lub emulsjach.

Najważniejsze formy OTC:

• Retinol – klasyka w kosmetykach z retinolem. Dobrze znany i przebadany. Po nałożeniu na skórę przekształca się w retinal, a następnie przekształca się w kwas retinowy, czyli aktywną formę witaminy A. Działa stopniowo i zwykle łagodniej niż formy lecznicze, co zmniejsza potencjalne działanie drażniące na skórę.
• Retinal (aldehyd retinowy) – forma pośrednia między retinolem a kwasem retinowym. W skórze potrzebuje tylko jednego kroku, by stać się aktywnym kwasem retinowym. Dlatego może działać szybciej niż retinol przy zbliżonym stężeniu, a bywa nadal akceptowalny dla skóry wrażliwej, jeśli formuła jest dobrze opracowana.
• Estry retinylu (np. retinyl palmitate, retinyl acetate) – najłagodniejsze, dobry wybór na bardzo ostrożny start lub dla cery wrażliwej. Efekt przy niskich stężeniach jest subtelny i wymaga cierpliwości.
• Hydroksypinakolon retinoate (HPR / „granactive retinoid”) – nowsza pochodna używana w części kosmetyków, projektowana z myślą o dobrym balansie między działaniem a tolerancją.

Retinoidy na receptę

Retinoidy na receptę to leki dermatologiczne. Zawierają formy silniejsze niż kosmetyki dostępne bez recepty, dlatego mogą dawać wyraźniejsze efekty, ale też łatwiej podrażniają skórę. 

Najczęściej stosowane miejscowe retinoidy na receptę:

• Kwas retinowy (tretynoina) – aktywna postać witaminy A. Skóra nie musi jej już przekształcać, więc działa intensywnie. Stosowana m.in. w leczeniu trądziku i w kuracjach przeciwstarzeniowych prowadzonych dermatologicznie. Na początku często powoduje łuszczenie i pieczenie.
• Adapalen – retinoid trzeciej generacji. Stabilny, zwykle lepiej znoszą go osoby, które silnie reagują na tretynoinę. Szeroko używany miejscowo w leczeniu trądziku z zaskórnikami.
• Tazaroten – mocny retinoid miejscowy stosowany w wybranych wskazaniach (np. zmiany łuszczycowe, trądzik).
• Trifaroten – nowszy, selektywny retinoid zaprojektowany do działania głównie w naskórku. Używany na receptę, także na większych obszarach (np. trądzik na plecach). 

Przy ciężkich postaciach trądziku dermatolog może przepisać izotretynoinę doustną. To terapia ogólnoustrojowa, która wymaga badań kontrolnych i przestrzegania ścisłych zasad bezpieczeństwa. Lek jest silnie teratogenny – nie wolno zajść w ciążę w trakcie leczenia ani przez określony czas po jego zakończeniu. Okres karencji ustala lekarz, zazwyczaj to co najmniej jeden miesiąc.  Jednak w niektórych przypadkach, jak np. podczas terapii acytretyną, okres ten wynosi aż 3 lata.

Jak retinoidy działają na skórę?

Po nałożeniu na skórę, retinoidy stopniowo się aktywują. W przypadku stosowania retinolu, skóra przekształca go kolejno w retinal, a następnie w kwas retinowy (tretynoinę). To właśnie kwas retinowy jest aktywną formą witaminy A, odpowiedzialną za większość obserwowanych efektów. Im krótsza droga do tej aktywnej formy, tym zazwyczaj silniejszy wpływ na skórę, choć wiąże się to również z większym ryzykiem podrażnienia, szczególnie przy wyższym stężeniu. Działanie retinoidów jest wszechstronne i obejmuje kilka kluczowych obszarów:

• Przyspieszona wymiana komórek naskórka: retinoidy wspierają odnowę komórkową, co oznacza, że stare komórki szybciej ustępują miejsca nowym. Dzięki temu powierzchnia skóry staje się gładsza, a jej tekstura poprawia się. Jest to szczególnie korzystne w przypadku zmarszczek i nierówności.
• Równomierne złuszczanie: uporządkowane procesy złuszczania naskórka minimalizują nagromadzenie zrogowaciałej warstwy, co sprawia, że skóra wygląda świeżej i zdrowiej. To działanie jest istotne w leczeniu trądziku, ponieważ zapobiega zatykaniu ujść mieszków włosowych i tworzeniu się zaskórników. Pomaga również zmniejszać widoczność niedoskonałości potrądzikowych.
• Wsparcie produkcji kolagenu i elastyny: regularne stosowanie retinoidów może stymulować fibroblasty w głębszych strukturach skóry do zwiększonej produkcji kolagenu i elastyny. Są to białka odpowiedzialne za jędrność i elastyczność skóry. W efekcie drobne zmarszczki mogą stać się mniej widoczne, a ogólna jędrność skóry poprawia się.
• Pomoc przy przebarwieniach powierzchownych: uporządkowana odnowa komórkowa pomaga w rozpraszaniu nagromadzonego pigmentu, który znajduje się bliżej powierzchni skóry. To przyczynia się do redukcji przebarwień, takich jak plamy posłoneczne czy pozapalne. W połączeniu z innymi składnikami rozjaśniającymi efekty te mogą być wzmocnione.
• Regulacja wydzielania sebum: retinoidy wykazują zdolność do normalizacji pracy gruczołów łojowych, zmniejszając wydzielanie sebum. Jest to istotny mechanizm w leczeniu trądziku, ponieważ ogranicza powstawanie nowych zmian zapalnych i zaskórników. Działają również przeciwzapalnie, co wspiera skórę w walce ze stanami zapalnymi towarzyszącymi trądzikowi.

Na początku kuracji retinoidy mogą powodować podrażnienie, złuszczanie i przesuszenie skóry. Jest to częsta reakcja, szczególnie gdy wprowadza się je zbyt szybko lub stosuje wysokie stężenie. W przypadku trądziku może wystąpić przejściowe nasilenie zmian, znane jako „wysyp retinoidowy”, które jest częścią procesu adaptacji skóry do substancji. Ważne jest, aby w tym okresie dbać o łagodną pielęgnację skóry i nie rezygnować zbyt szybko.

Jak bezpiecznie wprowadzić retinoidy do pielęgnacji?

Wprowadzanie retinoidów do pielęgnacji najlepiej zacząć powoli i ostrożnie, nawet jeśli masz już doświadczenie z innymi aktywnymi składnikami. Na początek wystarczy aplikować produkt z retinoidem raz lub dwa razy w tygodniu, przez pierwsze dwa tygodnie. Taka częstotliwość pozwala skórze stopniowo przyzwyczaić się do nowej substancji. Jeżeli nie pojawiają się niepożądane reakcje, takie jak silne zaczerwienienie, łuszczenie czy pieczenie, możesz zwiększyć częstotliwość stosowania – najpierw do trzech razy w tygodniu, a z czasem nawet codziennie, jeśli Twoja skóra dobrze toleruje kurację.

Retinoidy najlepiej stosować wieczorem, ponieważ są substancjami światłoczułymi i mogą tracić swoją stabilność pod wpływem promieni UV. Wieczorna aplikacja pozwala także skórze spokojnie się zregenerować przez noc. Przed nałożeniem produktu należy dokładnie oczyścić twarz, zmyć makijaż i delikatnie osuszyć skórę. Ważne jest, by aplikować retinoid na całkowicie suchą skórę – pozwala to ograniczyć ryzyko podrażnienia. Wystarczy nałożyć cienką warstwę produktu, większa ilość nie zwiększa skuteczności, a może jedynie nasilić podrażnienia.

W czasie kuracji retinoidami niezbędne jest codzienne stosowanie kremu z wysokim filtrem przeciwsłonecznym (co najmniej SPF 30), ponieważ skóra staje się bardziej wrażliwa na słońce. Równie ważne jest włączenie do pielęgnacji preparatów nawilżających i łagodzących, które wspierają barierę ochronną skóry. Kremy z ceramidami, pantenolem czy kwasem hialuronowym pomagają zminimalizować przesuszenie i łuszczenie, które mogą pojawić się na początku kuracji.

Jeśli zauważysz, że skóra staje się nadmiernie zaczerwieniona, piecze lub zaczyna się łuszczyć w niekontrolowany sposób, warto zrobić przerwę w stosowaniu retinoidu i skoncentrować się na regeneracji skóry. Pod żadnym pozorem nie należy nakładać retinoidów na uszkodzoną lub bardzo podrażnioną skórę. Każda cera reaguje nieco inaczej, dlatego obserwuj swoje reakcje i w razie silniejszych objawów skonsultuj się z dermatologiem.

Jakie stężenie retinoidów wybrać?

Im wyższe stężenie, tym potencjalnie mocniejsze działanie, ale także większe ryzyko podrażnień, zaczerwienienia czy łuszczenia skóry – szczególnie na początku kuracji. Jeśli nigdy wcześniej nie były stosowane retinoidy lub Twoja skóra jest wrażliwa, zacznij od najłagodniejszych form i niskich stężeń. W przypadku retinolu w kosmetykach bez recepty dobrym wyborem na start będzie stężenie od 0,1% do 0,3%. 

Po kilku tygodniach regularnego stosowania i jeśli skóra dobrze toleruje produkt, można przejść do wyższego stężenia – na przykład 0,5% retinolu. Stężenia powyżej 1% przeznaczone są głównie dla osób z większym doświadczeniem lub przy wsparciu specjalisty. Podobna zasada dotyczy retinalu (aldehydu retinowego), gdzie najniższe stężenia to zwykle 0,05%–0,1%. W przypadku silnych retinoidów dostępnych na receptę (jak tretynoina, adapalen, tazaroten), dawka i częstotliwość aplikacji powinna być ustalana przez dermatologa indywidualnie do potrzeb i tolerancji skóry.

Z czym nie łączyć retinoidów?

Podczas stosowania retinoidów bardzo ważna jest ostrożność przy łączeniu ich z innymi aktywnymi składnikami, zwłaszcza na tym samym etapie pielęgnacji. Retinoidy mogą zwiększać wrażliwość skóry, dlatego niektóre kombinacje mogą prowadzić do podrażnień, przesuszenia, a nawet uszkodzenia bariery ochronnej skóry.

Warto unikać jednoczesnego stosowania retinoidów z:

• kwasami złuszczającymi (np. AHA, BHA, PHA),
• witaminą C w postaci kwasu askorbinowego,
• produktami zawierającymi nadtlenek benzoilu.

Tego typu składniki mogą w połączeniu z retinoidami powodować nadmierne złuszczanie, zaczerwienienie czy pieczenie skóry. Jeśli chcesz korzystać z kilku aktywnych substancji, najlepiej stosować je w różnych dniach lub porach (np. retinoidy na noc, a witaminę C czy kwasy – rano lub w inne wieczory).

Techniki zwiększające tolerancję

Aby zminimalizować ryzyko podrażnień i złuszczania, warto stosować sprawdzone techniki zwiększające tolerancję skóry na retinoidy. Jedną z nich jest tzw. metoda kanapkowa, polegająca na nakładaniu retinoidu pomiędzy warstwami kremu nawilżającego – najpierw aplikujesz cienką warstwę kremu, następnie preparat z retinoidem, a na koniec ponownie nawilżacz. Ten sposób sprawia, że retinoid wchłania się wolniej i działa łagodniej, co jest szczególnie polecane osobom o skórze wrażliwej lub tym, którzy dopiero rozpoczynają kurację.

Inną pomocną strategią jest stosowanie retinoidów na lekko wilgotną, ale nie mokrą skórę – na przykład tuż po użyciu esencji nawilżającej lub serum z kwasem hialuronowym. To pomaga ograniczyć przesuszenie, ale warto obserwować reakcję własnej skóry, ponieważ nie każdemu ten sposób służy.

Dla wielu osób skuteczna okazuje się również metoda stopniowego zwiększania częstotliwości aplikacji. Zaczynasz od jednego lub dwóch razy w tygodniu, następnie po kilku tygodniach stopniowo przechodzisz do częstszych aplikacji, gdy skóra wykazuje dobrą tolerancję. Pozwala to uniknąć szoku dla skóry i zmniejsza ryzyko podrażnień.

Ważne jest także, aby podczas całej kuracji nie zapominać o codziennym, solidnym nawilżaniu oraz regeneracji skóry. Wspieraj barierę hydrolipidową, stosując kremy z ceramidami, pantenolem, alantoiną lub innymi łagodzącymi składnikami. Dobrym wsparciem dla skóry wrażliwej mogą być także kremy z niewielkim dodatkiem niacynamidu lub delikatnych antyoksydantów.

Jak długo można stosować retinoidy?

Retinoidy można stosować długoterminowo, a ich regularne używanie przynosi najlepsze efekty w pielęgnacji skóry. Kluczowe jest jednak, by dostosować częstotliwość i długość kuracji do indywidualnych potrzeb oraz reakcji skóry. Wiele osób używa retinoidów przez cały rok, pamiętając o systematycznej ochronie przeciwsłonecznej. Stała kuracja pozwala na utrzymanie rezultatów, takich jak wygładzenie struktury skóry, rozjaśnienie przebarwień czy redukcja niedoskonałości.

W przypadku silnych preparatów na receptę, długość terapii powinna być zawsze ustalana indywidualnie przez dermatologa. Często takie kuracje trwają od kilku miesięcy do roku, po czym lekarz decyduje, czy kontynuować leczenie, czy zrobić przerwę. Stosując kosmetyki z retinolem lub jego łagodniejszymi pochodnymi, nie ma konieczności robienia przerw, jeśli skóra dobrze toleruje produkt i nie pojawiają się żadne niepożądane reakcje.

Po jakim czasie widać efekty retinoidów?

Działanie retinoidów nie jest natychmiastowe, ale ich regularne stosowanie przynosi widoczne i trwałe rezultaty, zwłaszcza jeśli dobrany jest odpowiedni preparat i stężenie do potrzeb skóry. Najczęściej pierwsze efekty pojawiają się po około 4–8 tygodniach codziennej kuracji, choć w niektórych przypadkach na zmiany trzeba poczekać nieco dłużej.

Efekty kuracji retinoidami, takie jak redukcja przebarwień, wygładzenie struktury skóry czy poprawa elastyczności, stają się coraz bardziej widoczne przy regularnym stosowaniu i dobrej ochronie przeciwsłonecznej (krem z filtrem SPF 30 lub wyższym). Złuszczanie naskórka zachodzi stopniowo, dlatego najlepsze rezultaty osiąga się przy dłuższej pielęgnacji – minimum 3–6 miesięcy.

Jakie są skutki uboczne retinoidów?

Stosowanie retinoidów może przynieść wiele korzyści dla skóry, ale wiąże się też z możliwością wystąpienia działań niepożądanych, zwłaszcza na początku kuracji lub przy zbyt wysokim stężeniu. Najczęstsze skutki uboczne to podrażnienie, zaczerwienienie, łuszczenie się skóry oraz uczucie pieczenia lub swędzenia. U niektórych osób pojawia się przejściowe pogorszenie stanu skóry, określane jako „wysyp retinoidowy” – to naturalna reakcja organizmu na przyspieszoną odnowę komórek, która zwykle ustępuje po kilku tygodniach.

Mogą pojawić się także miejscowe drobne ranki, pęknięcia lub delikatne pieczenie, szczególnie w okolicach skrzydełek nosa, ust czy na cienkiej skórze wokół oczu. Skóra staje się też bardziej wrażliwa na działanie promieniowania UV, dlatego stosowanie wysokiej ochrony przeciwsłonecznej to absolutna podstawa przez cały okres kuracji.

W przypadku silniejszych retinoidów, dostępnych na receptę, skutki uboczne mogą być bardziej nasilone. Czasami występują także reakcje alergiczne, objawiające się uporczywym świądem, silnym zaczerwienieniem lub opuchlizną – w takiej sytuacji należy natychmiast przerwać stosowanie produktu i skonsultować się z lekarzem.

Badania nad retinoidami

Kwas retinowy, aktywna forma witaminy A, znany jest głównie z działania przeciwzmarszczkowego – tretinoina od lat uchodzi za złoty standard w terapii fotostarzenia. Jego rola wykracza jednak poza skórę. Witamina A przekształcana w kwas retinowy działa jako silny antyoksydant i regulator ekspresji genów, wpływając na podziały, regenerację i różnicowanie komórek.

W skórze kwas retinowy pobudza odnowę naskórka, stymuluje produkcję kolagenu i elastyny oraz hamuje enzymy degradujące włókna podporowe. Dzięki temu poprawia jędrność i koloryt. Badania pokazują też, że ma kluczowe znaczenie dla komórek macierzystych mięśni – wspiera działanie mitochondriów, zmniejsza stres oksydacyjny i pomaga zachować zdolności regeneracyjne tkanek. Z wiekiem spada aktywność receptora Stra6 odpowiedzialnego za pobieranie retinolu, co osłabia metabolizm i przyspiesza starzenie.

Oznacza to, że wpływ kwasu retinowego obejmuje cały organizm: wspiera procesy naprawcze, chroni komórki i opóźnia ich degradację. Dlatego efekty tretinoiny są tak trwałe, a dieta bogata w witaminę A ma znaczenie dla zachowania młodości [1,2,3,4].

Retinoidy | Podsumowanie

Skuteczna pielęgnacja oparta na retinoidach wymaga, by dobrać odpowiedni rodzaj i stężenie preparatu do potrzeb skóry. Dzięki temu można maksymalnie wykorzystać potencjał tych składników i jednocześnie uniknąć podrażnień nawet przy dłuższej kuracji. Retinoidy pomagają w redukcji niedoskonałości, przebarwień i oznak starzenia, jeśli są stosowane regularnie i zgodnie z zaleceniami. Kluczem do sukcesu jest cierpliwość oraz uważna obserwacja reakcji skóry na retinoidach. Właściwie dobrany produkt i ostrożne wprowadzanie go do rutyny pozwalają osiągnąć widoczne i trwałe efekty bez zbędnych komplikacji.

FAQ

Retinol czy retinal?

Retinol to popularna forma witaminy A w kosmetykach, która działa łagodnie, ponieważ musi zostać przekształcona w skórze najpierw w retinal, a dopiero potem w aktywny kwas retinowy. Efekty są widoczne po dłuższym czasie, ale ryzyko podrażnień jest mniejsze. Retinal działa szybciej, bo wymaga tylko jednego etapu przekształcenia. Jest mocniejszy, ale nadal może być dobrze tolerowany, zwłaszcza w nowoczesnych formułach. Na początek najlepiej sięgnąć po retinol, a po retinal – gdy skóra jest już przyzwyczajona do retinoidów.

Jakie są przeciwwskazania do stosowania retinoidów?

Retinoidów nie powinny stosować kobiety w ciąży ani karmiące piersią. Także osoby z aktywnymi stanami zapalnymi, uszkodzoną lub silnie podrażnioną skórą powinny unikać ich stosowania. Przeciwwskazaniem jest też bardzo wrażliwa cera oraz świeżo wykonane zabiegi naruszające ciągłość naskórka, takie jak peelingi chemiczne czy mikrodermabrazja. Jeśli masz wątpliwości lub przewlekłe choroby skóry, skonsultuj się z dermatologiem przed rozpoczęciem kuracji.

Jakie kosmetyki z retinolem wybrać?

Przy pierwszym kontakcie z retinoidami najlepiej sięgnąć po serum lub krem z niskim stężeniem retinolu (0,1–0,3%) i składnikami łagodzącymi, np. ceramidami lub kwasem hialuronowym. Dobrze, by kosmetyk był zapakowany w nieprzezroczyste, szczelne opakowanie. Po kilku miesiącach, gdy skóra się przyzwyczai, można wypróbować wyższe stężenia lub przejść na retinal. Wybieraj produkty renomowanych marek, które gwarantują stabilność i skuteczność formuły.

Zobacz także

Retinol – właściwości, zastosowanie i bezpieczeństwo stosowania

Zadbaj o relaks i odprężenie dzięki domowemu spa. Spa w zaciszu własnego domu to idealny sposób na ukojenie ciała i umysłu.

Anti-aging holistycznie – jak zadbać o młodość od wewnątrz i zewnątrz?

Bibliografia

1. Mambwe, B., Mellody, K. T., Kiss, O., O’Connor, C., Bell, M., Watson, R. E. B., & Langton, A. K. (2025). Cosmetic retinoid use in photoaged skin: A review of the compounds, their use and mechanisms of action. International journal of cosmetic science, 47(1), 45–57.
2. Böhm, M., Stegemann, A., Paus, R., Kleszczyński, K., Maity, P., Wlaschek, M., & Scharffetter-Kochanek, K. (2025). Endocrine Controls of Skin Aging. Endocrine reviews, 46(3), 349–375.
3. JCI insight, 10</i>(9), e183706.
4. Boira, C., Chapuis, E., Lapierre, L., Tiguemounine, J., Scandolera, A., & Reynaud, R. (2025). Silybum marianum Extract: A Highly Effective Natural Alternative to Retinoids to Prevent Skin Aging Without Side Effects. Journal of cosmetic dermatology, 24(1), e16613.